Hal-hazırda bütün dünyada şəkərli diabetin və onun təhlükəli ağırlaşması olan və diabetik ayaq sindromunun artım tempi qeyd edilməkdədir.Tibbin müasir nailiyyətlərinin tətbiqinə baxmayaraq, bu patologiya zamanı bütövlükdə ətrafin itirilməsi və buna bağlı əlillik və ölüm faizinin yüksək olması da qeyd edilir.
Dünyada hər 40 saniyədən bir şəkərli diabeti olan xəstə üzərində əlilliyə səbəb olacaq bir əməliyyat icra edilir. Xüsusi ilə qeyd etmək lazımdır ki, bu qrup xəstələrdə aşağı ətrafların amputasiyası şəkərli diabetdən əziyyət çəkməyən xəstələrə nisbətən 17-45 dəfə çoxdur. Diabetik ayaq fonunda irinli-nekrotik ağırlaşmaların inkişafı qeyri-travmatik amputasiyaların əsas səbəbi sayılır.
Digər tərəfdən,diabetik ayaq sindromunun erkən diaqnostikası müsbət morfofunksional nəticələrinin əldə edilməsini təmin edə bilən müalicəsinin çətinliyi onun etiologiyasının çoxfaktorlu olması, patogenezinin və klinik gedişinin mürəkkəbliyi və ilə izah edilir. Ona görə də bu problem multidisiplinar olub, endokrinologiya, cərrahiyyə, ortopediya, nevrologiya, angiologiya, radiologiya və digər sahələrin ortaq problemidir.
Diabetik ayaq yarası hansı səbəblərdən və necə yaranır?
Diabetik ayaq yarası şəkər xəstəliyinin uzun müddət davam etməsi nəticəsində meydana gələn kəskin və ya xroniki yara növlərindan biridir. Əsas səbəbi şəkər xəstəliyi olsa da, sinirlərin, qan damarlarının və sümüklərin zədələnməsi səbəbindən əmələ gəlir.
Diabetik ayaq yarası hər bir yaşda müşahidə oluna bilər, lakin yaşlandıqca bu risk daha da artır. Aparılan araşdırmalara görə,hər beş şəkər xəstəsindən biri yara riski ilə qarşı-qarşıya qalır.
Neyropatiya - adlandırılan hissi və motor sinirlərin diabetdən zədələnməsi yaraların əmələ gəlməsinin səbəblərindən biri sayılır. Bunlarla yanaşı ayaqlardakı tər və yağ vəzilərinin sinirlərinin diabet səbəbi ilə zədələndiyi üçün dərinin nəmliyinin itirilməsi, quruluğun yaranması mikrobların artıb coxalması üçün şərait yaradır və bu da irinli yaraların əmələ gəlməsi ilə nəticələnir.
Arterial damarların daralması və ya tutulması – angiopatiya səbəbindən ayağın qanla təchizatı pozulur, bu isə özlüyündə həm yaraların meydana çıxmasına, həm də onların müalicəsinin çətinləşməsinə səbəb olur.
Damar tutulması səbəbindən əmələ gələn yaralarda ayağın qidalanmasının kəskin pozulması baş verir. Bu səbəbdən həmin nahiyənin dərisinin rəngi solğunlaşır, ayaq soyuyur, keyləşmə və qarışqa gəzməsi kimi hissiyyat əmələ gəlir. Ayaqda aktiv və passiv hərəkətlər məhdudlaşır. Ayağın qan təchizatı həddindən çox pozularsa, toxuma hüceyrələri ölür və qanqrena baş verir.
Ayaq sümüklərində gedən patoloji proseslər – osteoartropatiya ayağın deformasiyasına, onun yastılaşmasına, ağırlıq mərkəzinin dəyişməsinə gətirib çıxarır.
Fiziki travmalar da öz növbəsində yaraların əmələ gəlməsinin əsas səbəblərindən sayılır. Ayağa hər hansı iti uclu bir cismin batması, ayağın cızılması, dırnaqların düzgün kəsilməməsi, ayaqqabı vurması və ya ayaqqabının ayağı sıxması yara riskini daha da artırmış olur.
Diabetik ayaq yarası adətən ayağın daha çox təzyiqə məruz qalan hissələrində əmələ gəlır. Ayaqaltı və daban isə ən çox təzyiqə məruz qalan nahiyələrdir.Yaralar fərqli ölçü və dərinliklərlə müşahidə olunur. Onlar səthi və dərin ola bilirlər. Yara səthi görünsə də, bəzən əzələ və sümük toxumasına qədər yayılır. Yarada iltihab və infeksiyalaşma olarsa, ətraf qırmızı və ya bənövşəyi rəngdə olur. İnfeksiyalaşma ağırlaşdıqda, yaranın ətrafı şişə, proses daha yuxarı nahiyyələrə yayıla bilir və ağrılar şiddətlənir.
Diabetik ayaq sindromunun standart müalicəsi risk faktorlarının aradan qaldırılmasına, qlikemiyanın normallaşmasına, perfuziyanın yaxşılaşdırılmasına, təkrar nekroektomiyaların aparılmasına, rasional antibakterial terapiyanın tətbiqinə, immunokorreksiyaya, metobolitik proseslərin yaxşılaşdırılmasına, yaraya müxtəlif növ sarğıların qoyulmasına və onun farmakoterapiyasına və ayağın yükdən azad edilməsinə və s. əsaslanır. Bu səbəbdən son zamanlar diabetik yaraların müalicəsi üçün böyümə faktorlarından istifadəyə, gen və hüceyrə terapiyasına əsaslanmış yeni yanaşmalar işlənilib hazırlanır.
Diabetik ayağın irinli-nekrotik ağırlaşmaları zamanı orqansaxlayıcı əməliyyatların icrası, müayinə və müalicənin mürəkkəb, cox zəhmət tələb etməsi göstərilən kontingent xəstələrin cərrahi-ortopedik müalicə və reabilitasiyası üçün də uzun zaman tələb edir
Diabetik ayaq sindromu klinik cərrahlığın ən aktual tibbi-sosial problemlərindən biri kimi qalmaqda davam edir və diaqnostik vasitələrin çoxluğu fonunda lazım olan müayinələrin seçiminin qeyri-rasionallığı, konkret klinik situasiyalarda, xüsusilə irinli-nekrotik ağırlaşmalar zamanı düzgün cərrahi taktikanın və rekonstruktiv-bərpaedici əməliyyatların seçiminin mürəkkəbliyi kimi qeyri-qənaətbəxş nəticələrə səbəb olan hallar bu sahədə ciddi tədqiqatların aparılmasını tələb edir.
Həkim-cərrah, t.ü.f.d dr. İlqar Ömərov
